Vanaf 10 november voert het Nederlands Kamerkoor het programma Songs of Farewell op in verschillende steden door het Nederland. Het is een ontroerend programma met een aantal meesterwerken uit de Britse koorgeschiedenis. In dit artikel nemen we je graag mee in de achtergronden van het programma en de muziekstukken die we gaan brengen.
Pandemieën en catastrofes leveren duizelingwekkende getallen op van anonieme slachtoffers. Toen en nu. Persoonlijk leed, gewogen op individuele schaal, brengt begrip en inleving dichterbij. Flarden uit brieven, citaten, het zijn de kostbare tekenen van menselijkheid, soms met de modderspatten uit de loopgraven nog op het vergeelde papier. Op de keper beschouwd overstijgt de hier gezongen muziek elke anekdotiek. Ze is bovenal de uitkomst van een hoogstpersoonlijk graven naar de essentie van mens zijn. Hoe hou je geloof en hoop in het leven overeind onder de slagschaduw van rouw, verdriet en verlies?
Op emotioneel en spiritueel niveau gaat deze muziek de confrontatie aan met dergelijke existentiële vragen. Het Requiem van Howells, de Farewell Songs van Parry, ze zijn ook voor ons nog steeds van onmisbare waarde. Marion Scott, zelf musicologe, realiseerde het zich bij voorbaat. Ze schrijft Howells op 10 november 1918: ‘It makes me so happy that at this great time in the world’s history, you and Ivor are both bringing into the world these beautiful things, which will live and go down to succeeding generations as flowers of the English spirit, fadeless and fragrant.’ De genoemde Ivor Gurney, een psychisch kwetsbare jongen, was een van Howells beste vrienden. Hij overleefde de loopgraven, stortte maart 1918 in (diagnose: ‘shell shock’), schitterde in 1920 nog als componist met zijn War Elegy voor orkest, maar kwijnde de laatste vijftien jaar van zijn leven weg in een psychiatrische inrichting.
Het Requiem had Howells een halve eeuw terug in 1932 gecomponeerd. Het Salvator mundi staat in de phrygische modus, van oudsher de muzikale metafoor voor rouw. Hoop breekt door op ‘et lux perpetua luceat eis’ in de luidste climax tijdens het vijfde deel. Rust straalt uit het slotakkoord (D majeur) van I heard a voice from Heaven. Het latijn biedt de meest complexe muziek, de Anglicaanse psalmteksten eenvoudiger syllabische zang. Vloeide deze muziek volgens de legende in vier dagen uit zijn pen, in 1935 bekent Howells aan een vriendin een writersblock van dramatische omvang: ‘I feel too frozen up to write’. Tien dagen terug, in de ochtend van 6 september 1935, is zijn enige zoon overleden aan polio, nog geen tien jaren jong. Terugkijkend op zijn leven opperde Howells tijdens een uitzending voor de BBC in 1968 dat ‘een verlies dat wezenlijk diepgaand is en in zijn aard onbetwistbaar’, dermate ingrijpend kan zijn, dat het een componist ertoe drijft ‘bevrijding en troost te zoeken in de taal en termen die het dichtst bij hem staan en het meest persoonlijk zijn’.
Parry had een hekel aan de zalvende rituelen en de dogma’s van de kerk, Anglicaans of Rooms-Katholiek. Hij was voor zijn tijd zeer liberaal: agnost, pacifist en supporter van de strijd om vrouwenkiesrecht van de suffragettes. Het motet zag Parry primair als een wereldlijke vorm, al gaf hij toe dat motetten floreerden bij de akoestiek van kathedralen. Het genre was voor hem de vocale evenknie van het strijkkwartet: de ultieme test voor een componist om te bewijzen dat je je artistieke idealen nooit zult verloochenen, al is de tegenwerking van sociale druk en maatschappelijk klimaat nog zo verpletterend. Het lukt hem glansrijk met deze zes motetten, begonnen in 1913, voltooid in 1914-15, nobel en troostrijk van sfeer. Zijn de eerste delen vierstemmig, vanaf het derde lied komt er telkens een stem bij, tot het overdonderende achtstemmige slotdeel. De Songs of Farewell openen met een visioen van de Heer op zijn troon in een Hemel waar rozen niet verwelken. Een oefening in nederigheid volgt: I know my soul hath power to know all things. De muziek breekt uit naar een ver verwijderde toonsoort ter onderstreping van de bitter ironische – en voor ons actuele – constatering, dat wij als mensen trotse maar ellendige wezens zijn. Het derde lied biedt een diepe blik in de ziel van een moegestreden man, het vierde smeekt om hereniging met verloren zielen. In de laatste songs preekt de agnost in Parry: hij kritiseert de meedogenloze uitsluiting van zondaars tijdens de Dag des Oordeels: Laat hen met rust Heer!, vergeef hen! Laat ons boeten op aarde, niet branden in de Hel. Tenslotte herinnert Parry aan wat Brahms al opperde in Ein deutsches Requiem: ons leven is ‘nur ein Handbreit’ in een smeekbede om iets meer tijd van leven.
De achttien responsoria van Tomás Luis de Victoria stonden de afgelopen decennia regelmatig op de lessenaar bij zijn eigen kerkkoor in Glasgow. James MacMillan is een groot bewonderaar van diens Tenebrae, 1585 in druk verschenen te Rome en Cappella Nova vroeg de Schot in 2006 een aantal van deze liturgische teksten zelf op muziek te zetten. Het hier gezongen drieluik herinnert in thematiek en intensiteit aan Seven Last Words from the Cross, het iconische werk uit 1993 waar MacMillan ons ook hier in Nederland mee verblufte. Het geleidelijk uitdoven van kaarsen tijdens de psalmlezingen is op het Iberische schiereiland een eeuwen- oud ritueel tijdens de Heilige Week. Schurende chromatiek schetst in het eerste deel de pijn en het lijden van Christus. Drie uitbarstingen van verontwaardiging over de meelopers die hem uitleverden aan zijn beulen omlijsten het middendeel. Uitroepen op ‘Jesum’ vertolken het verraad van Petrus in de finale. Onvergetelijk is de slotpassage waarin een solist uit de koorklank oprijst, vertelt hoe Petrus de processie naar de kruisiging op afstand volgt en een klaagzang over diens verraad brengt die je als luisteraar met rillingen achterlaat.
Deze tekst is een deel uit de programmatoelichting geschreven door Huib Ramaer. De gehele tekst tref je aan in het programmeboek van Songs of Farewell die je krijgt bij aanvang van een van de concerten. Kijk hier voor meer informatie en het bestellen van kaarten.
